آلودگی هوا سال‌هاست که به یکی از بحران‌های مزمن کلان‌شهرهای کشور تبدیل شده و اثرات آن نه‌تنها بر سلامت شهروندان، بلکه بر بهره‌وری اقتصادی، کیفیت زندگی و هزینه‌های درمانی نیز سایه انداخته است. در این میان، بخش حمل‌ونقل شهری و به‌ویژه خودروهای فرسوده‌ی تجاری سهمی عمده در تولید آلاینده‌های هوا دارند؛ وسایلی که هر روز در خیابان‌های شهر به‌حرکت درمی‌آیند و با سوزاندن سوخت‌های فسیلی، هزاران تُن آلاینده در جو رها می‌کنند. در چنین شرایطی، ورود فناوری‌هایی همچون ون‌های برقی، می‌تواند به‌مثابه روزنه‌ای برای رهایی از این وضعیت تلقی شود؛ البته اگر این ورود با سیاست‌گزاری صحیح، حمایت دولتی و عزم جدی همراه باشد.
نقش ون‌های شهری در حمل‌ونقل و آلودگی هوا
ون‌های شهری یکی از اجزای کلیدی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و خصوصی درون‌شهری به‌شمار می‌روند. از جابه‌جایی دانش‌آموزان و کارکنان ادارات گرفته تا ارائه خدمات پستی، پزشکی، توزیع کالا و باربری سبک، همه و همه بخشی از کاربری این دسته از خودروها را تشکیل می‌دهند. ون‌های فعلی که عمدتا به پیشرانه‌های بنزینی یا گازسوز مجهز هستند، نه‌تنها از نظر مصرف انرژی ناکارآمدند، بلکه به‌دلیل عمر زیاد و ضعف در سیستم‌های کنترلی آلایندگی، نقش پررنگی در آلودگی هوای شهر دارند. این درحالی است که میزان آلایندگی ون‌های برقی، با بهره‌گیری از انرژی الکتریکی ناچیز است و صدای حاصل از فعالیت آن‌ها نیز بسیار کمتر از نمونه‌های احتراق‌داخلی است.
تجربه موفق کشورهای پیشرو در برقی‌سازی
تجربه شهرهایی مانند آمستردام، اسلو، پاریس و لندن نشان می‌دهد جایگزینی خودروهای تجاری سبک بنزینی با نمونه‌های برقی، منجر به‌کاهش محسوس میزان ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و گازهای گلخانه‌ای در هوای این کلان‌شهرها شده است. به‌ویژه در مناطقی که این خودروها تردد زیادی دارند؛ مانند مراکز توزیع بار، محدوده‌های ترافیکی مرکزی و مسیرهای پرترددی همچون معابر منتهی به‌مدارس. بر این اساس تغییر به‌سمت برقی شدن، اثر محسوسی بر شرایط آب‌وهوایی شهرهای پرجمعیت دنیا دارد. افزون بر این، تداوم حرکت خودروهای برقی در شهر، بدون تولید صدای زیاد، موجب کاهش آلودگی صوتی نیز شده که خود از معضلات کلان‌شهرهای کشور است.
زیرساخت؛ حلقه مفقوده در ایران
متاسفانه در ایران زیرساخت شارژ عمومی و اختصاصی برای خودروهای برقی، عملا یا وجود ندارد یا در مراحل ابتدایی توسعه است. ون‌های برقی که عمدتا در مسافت‌های مشخص و در زمان‌بندی‌های منظم فعالیت می‌کنند، نیازمند ایستگاه‌های شارژ شبانه و سریع در محل پارک یا پایانه‌هایشان هستند. این ایستگاه‌ها باید بر اساس توان مصرفی خودروها و با درنظر گرفتن الگوی مصرف آن‌ها طراحی و جانمایی شوند. در غیاب چنین زیرساخت‌هایی، حتی اگر ون برقی وارد بازار شود، بهره‌برداری از آن با مشکلات فراوانی روبه‌رو خواهد بود.
چالش قیمت و نبود سیاست‌های حمایتی
قیمت اولیه ون‌های برقی، به‌ویژه در غیاب تولید انبوه داخلی، بسیار بالاتر از نمونه‌های بنزینی است. این موضوع سبب می‌شود خریداران عمده، به‌ویژه شرکت‌های کوچک حمل‌ونقل یا سازمان‌های نیمه‌دولتی، انگیزه کافی برای جایگزینی این مدل خودروها نداشته باشند. در کشورهای دیگر، دولت‌ها با اختصاص یارانه‌های خرید، معافیت‌های مالیاتی و حتی اعطای تسهیلات بانکی ویژه، مسیر جایگزینی را هموار کرده‌اند. اما در ایران، نه‌تنها چنین تسهیلاتی فراهم نیست، بلکه حتی خودروهای برقی با تعرفه‌های گمرکی، هزینه شماره‌گذاری و فرآیندهای پیچیده اداری مواجه‌اند.
تولید داخلی در مرحله نمایشگاهی
از منظر تولید داخلی نیز چالش‌های متعددی وجود دارد. اگرچه برخی خودروسازان داخلی پروژه‌هایی برای تولید ون یا مینی‌بوس برقی تعریف کرده‌اند، اما این پروژه‌ها اغلب در مراحل آزمایشی یا نمایشگاهی متوقف شده‌اند. عدم‌ثبات در سیاست‌گزاری صنعتی، نبود زنجیره تامین باتری و قطعات خاص و فقدان بازار تضمین‌شده، از جمله موانعی است که موجب شده است سرمایه‌گذاری در این بخش با تردید همراه باشد. حتی در مواردی که واردات نمونه‌های خارجی نیز مطرح شده، به‌دلیل ضعف در پشتیبانی فنی و خدمات پس از فروش، استقبال محدودی از سوی نهادهای مصرف‌کننده صورت گرفته است.
نقش شهرداری‌ها و نهادهای شهری در تحول حمل‌ونقل
شهرداری‌ها به‌عنوان یکی از مصرف‌کنندگان بزرگ خودروهای ون، می‌توانند در خط‌مقدم برقی‌سازی قرار گیرند. با تدوین سیاست‌های الزام‌آور در مناقصات، تشویق شرکت‌های پیمانکاری به استفاده از ون‌های برقی و حمایت از بخش‌خصوصی در تامین ناوگان، نقش شهرداری‌ها می‌تواند بسیار کلیدی باشد. این رویکرد در برخی کشورهای آسیایی مانند چین و هند نیز به‌خوبی اجرا شده است؛ این وسایل‌نقلیه به‌عنوان موتور محرک تغییر، وارد میدان شده است.
هزینه‌های پنهان آلودگی و مزایای اقتصادی خودروهای برقی
اگرچه هزینه خرید ون برقی بالاتر از نمونه بنزینی است، اما باید به‌کاهش هزینه‌های درمانی ناشی از آلودگی هوا، افزایش بهره‌وری نیروی انسانی، صرفه‌جویی در مصرف سوخت، و کاهش وابستگی به واردات بنزین نیز توجه کرد. محاسبات دقیق در کشورهای مختلف نشان داده است مجموع هزینه‌های اجتماعی استفاده از خودروهای احتراق‌داخلی، بسیار بیشتر از هزینه‌های اولیه خرید و نگهداری خودروهای برقی است. از این رو، سرمایه‌گذاری در این حوزه، از منظر کلان اقتصادی نیز توجیه‌پذیر و ضروری است.
نمونه‌های پرفروش ون‌های برقی در بازار جهانی
بازار جهانی ون‌های برقی در سال‌های اخیر به‌سرعت درحال رشد بوده و شرکت‌های بزرگ خودروسازی با سرمایه‌گذاری گسترده، محصولاتی رقابتی و پیشرفته را به‌بازار عرضه کرده‌اند. این خودروها نه‌تنها به دلیل مزایای زیست‌محیطی بلکه به‌واسطه کاهش هزینه‌های عملیاتی و نگهداری، مورد استقبال کسب‌وکارها، شهرداری‌ها و سرویس‌های پستی قرار گرفته‌اند. در این میان، چند مدل موفق و پرفروش توانسته‌اند بخش بزرگی از بازار را به‌خود اختصاص دهند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین ون‌های برقی حال حاضر دنیا، فورد E-Transit است. این خودرو که نسخه الکتریکی فورد ترانزیت معروف به‌شمار می‌آید، با تکیه بر پلت‌فرمی آزمایش‌شده و قابل اطمینان، در بازار آمریکای شمالی و اروپا عملکرد بسیار موفقی داشته است. فورد برای این محصول باتری‌هایی با ظرفیت‌های متنوع و قابلیت شارژ سریع ارائه کرده و بسته به‌نوع کاربری، مدل‌هایی با فاصله محور متفاوت و چیدمان‌های داخلی گوناگون تولید می‌کند. بسیاری از ناوگان‌های دولتی و شرکت‌های پستی در اروپا به E-Transit روی آورده‌اند.
در سوی دیگر بازار، مرسدس‌بنز eVito و eSprinter قرار دارند که از محصولات شاخص برند لوکس آلمانی در حوزه حمل‌ونقل شهری محسوب می‌شوند. مدل eVito بیشتر در حمل‌ونقل مسافری و مدل eSprinter در باربری سبک کاربرد دارد. ترکیب فناوری پیشرفته آلمانی، کیفیت ساخت بالا و خدمات گسترده پس از فروش سبب شده است این خودروها در بازار اروپا محبوبیت بالایی داشته باشند؛ به‌ویژه در میان شرکت‌های خدماتی و بیمارستانی.
رنو Master E-Tech نیز یکی دیگر از گزینه‌های موفق بازار اروپاست که با تکیه بر تجربه بالای رنو در تولید ون‌های شهری، اکنون نسخه تمام‌برقی آن نیز در حال فتح بازار است. این خودرو به‌طور گسترده در ناوگان‌های پستی، لجستیکی و شهرداری‌های فرانسه، اسپانیا و بلژیک مورد استفاده قرار گرفته و به‌لطف باتری‌های قابل ارتقا، محدوده پیمایش آن پاسخگوی اغلب نیازهای شهری است.
در آسیا، چین پیشگام بازار ون‌های برقی است. شرکت‌های بزرگی مانند SAIC (زیرمجموعه مکسوس) با محصولاتی همچون Maxus eDeliver ۳ و eDeliver ۹ بازار داخل و صادراتی بزرگی ایجاد کرده‌اند.
این ون‌ها علاوه‌بر بازار چین، در اروپا، استرالیا و خاورمیانه نیز عرضه می‌شوند و به‌دلیل قیمت مناسب در مقایسه با برندهای غربی، سهم بازار قابل توجهی به‌دست آورده‌اند. همین شرکت‌ها با بهره‌گیری از زنجیره‌تامین داخلی باتری و موتورهای الکتریکی، توانسته‌اند هزینه تولید را کاهش داده و روند رشد جهانی را تسریع کنند.
در کنار این برندها، ریویان (Rivian) نیز با ون‌های سفارشی تولیدشده برای آمازون، نشان داده است که بازار خودروهای برقی تجاری برای غول‌های فناوری نیز به‌موضوعی استراتژیک بدل شده است. این ون‌ها که در ایالات‌متحده تولید می‌شوند، با طراحی اختصاصی برای توزیع بسته، دارای سیستم‌های هوشمند، فضای بار مناسب و عملکرد قابل اطمینان در محیط‌های شهری هستند.
حضور این مدل‌ها در بازار جهانی نشان می‌دهد ون برقی دیگر محصولی آزمایشی یا حاشیه‌ای نیست؛ بلکه به هسته اصلی ناوگان حمل‌ونقل شهری در بسیاری از کشورها بدل شده است. نکته مهم آن است که ایران نیز می‌تواند با الگوبرداری از تجربه‌های موفق این برندها و با بهره‌گیری از ظرفیت داخلی یا سرمایه‌گذاری مشترک با برندهای خارجی، گام‌هایی جدی در مسیر توسعه این فناوری بردارد.
فرهنگ‌سازی؛ پشتیبان یا مانع تغییر؟
اگر شهروندان، مدیران سازمان‌ها و مسئولان دولتی، درک دقیقی از پیامدهای مثبت استفاده از ون‌های برقی نداشته باشند، مقاومت در برابر تغییر، طبیعی خواهد بود. آگاهی‌بخشی از طریق رسانه‌ها، شفاف‌سازی اطلاعات مربوط به‌مصرف انرژی و آلایندگی و نمایش نتایج موفقیت‌آمیز پروژه‌های پایلوت، می‌تواند این مانع فرهنگی را به‌فرصتی برای مشارکت اجتماعی بدل کند.
اکنون وقت تصمیم‌گیری است
برقی‌سازی ناوگان ون‌های شهری، یک انتخاب لوکس یا نمادین نیست، بلکه ضرورتی حیاتی برای سلامت شهروندان، محیط‌زیست و آینده اقتصادی کشور است. تحقق این هدف، نیازمند یکپارچگی در سیاست‌گزاری، سرمایه‌گذاری در زیرساخت، اصلاح قوانین حمایتی و همراهی جدی نهادهای شهری و صنعتی است. اگر امروز در این مسیر گام برنداریم، فردا شاید فرصتی برای جبران باقی نماند. شهرهای آینده باید نفس بکشند و این بدون جایگزینی خودروهای آلاینده با وسایل‌نقلیه پاک، ممکن نخواهد بود.
